In een recente column (Energiepodium, 24 augustus) doet Sanne de Boer, in het dagelijks leven energietransitie-analist bij de Rabobank, uitgebreid uit de doeken waarom zij zich heeft laten afsluiten van het warmtenet. Joris Wijnhoven twijfelt niet aan de goede bedoelingen van Sanne. “Op andere momenten en plekken zegt ze zinnige dingen over de rol die zij warmtenetten toedicht. En het beleid dat we daarvoor nodig hebben. Maar met deze publieke biecht over haar thuissituatie, onderstreept ze op uiterst pijnlijke wijze hoe zulke individuele keuzes het collectieve belang ondermijnen. Daar is de warmtetransitie niet bij gebaat.”
Sannes keus voor een eigen warmteoplossing in haar woning is vast en zeker hartstikke rationeel. Ik krijg het beeld van de door Lubbers geïntroduceerde calculerende burger: Met de rekenmachine in de hand eens bezien welke arrangementen en producten overheid en markt zoal in de aanbieding hebben, om vervolgens vooral op basis van de kosten de voor jouw beste keus te maken. Voor een duurzame oplossing overigens, laat dat gezegd zijn.
Laten we wel wezen: burgers zijn decennia zo benaderd door de overheid, dus vreemd is het niet dat mensen ernaar handelen. En ook niet per se verkeerd: Zonder wervend verhaal over teruglopende terugverdientijden en een goudgerande salderingsregeling, hadden we nooit een derde van de woningen van zonnepanelen voorzien. Maar er is wel een keerzijde aan dit verhaal: individuele rationaliteit kan leiden tot collectieve irrationaliteit. Te veel burgers die zorgeloos hun zonnestroom op het net kwakken in de verwachting daar tot in lengte van dagen fijne vergoedingen voor terug te krijgen, hebben geen oog voor het collectieve belang van een functionerend elektriciteitsnet.
Bij warmte is het al net zo. Zeker in dichtbevolkte stadswijken zijn warmtenetten maatschappelijk gezien dikwijls tientallen procenten goedkoper dan de optelsom van individuele oplossingen. Nog los van de gevolgen voor netcongestie en de ruimtelijke problemen waar je dan op stuit. Warmtenetten komen desalniettemin maar mondjesmaat van de grond, omdat dat maatschappelijk voordeel te weinig neerslaat bij warmteklanten en evenmin bij warmtebedrijven, die de businesscase niet rond krijgen. De overheid moet daar wat aan doen; dat is eigenlijk onomstreden.
Sanne schrijft het zelf al, maar het draagvlak voor een warmtenet wordt natuurlijk kleiner als burgers kiezen om voorlopig niks te doen en aan het gas te blijven, of voor eigen oplossingen gaan. Een warmtepijp rendeert natuurlijk beter als er veel aansluitingen zijn. Ze maakt gebruik van haar in Nederland bijkans heilige recht op keuzevrijheid. Ze beschrijft hoe haar rekening omlaag kan door een combi van eigen zonnepanelen (wat bepaald niet elke bewoner in een appartementencomplex gegeven is), leunen op flink stokende buren (mind you: buren die haar woning dus wel helpen verwarmen met warmte uit die kennelijk te dure warmtepijp), zuinig douchen, een elektrische boiler en op ernstig koude dagen een straalkachel. Ik zou de tegenvraag willen stellen of bij die afweging de gevolgen voor de collectieve oplossing dan niet meewegen, laat staan wat er zou gebeuren als de hele wijk die keus zou maken. Want dat de boel dan danig in de soep zou lopen, lijkt me helder. Ergo: individuele rationaliteit lijdt tot collectieve irrationaliteit.
In plaats van uitgebreide calculaties over de goedkoopste individuele optie, is de warmtetransitie denkelijk meer gebaat bij een wat ruimere blik: hoe steken we het systeem zo in elkaar dat de juiste technieken op de juiste plek terecht komen? Warmtepompen waar dat maar kan, en warmtenetten waar dat maatschappelijk het verstandigste is. Anders dan burgers aanpraten voor zichzelf te gaan, zouden mensen – waar dat kan werken – juist warm gemaakt moeten worden voor de voordelen van collectieve systemen. Die voor individuele huishoudens uiteraard ook betaalbaar, nee zelfs aantrekkelijk moeten zijn. Dus, hup, omlaag dat vastrecht en laat kosten neerslaan in het variabele deel. Dan was Sanne misschien wel gebleven.
Deze column van Joris Wijnhoven (NVDE) verscheen op 28 augustus 2024 op Energiepodium.